Utrechts Heuvelland

Er zijn landelijk ambities om het bosareaal sterk te laten toenemen, maar er is nog niet duidelijk waar deze bossen gerealiseerd kunnen worden en hoe deze eruit komen te zien. In deze studie wordt onderzocht hoe op en rondom de Heuvelrug nieuwe bossen kunnen worden gerealiseerd die tegelijkertijd bijdragen aan een verlichting van de druk op de Heuvelrug. Het uitgangspunt van de ruimtelijke visie is om inzichtelijk te maken hoe de aanplant van nieuwe bossen of boomstructuren kunnen bijdragen aan de grootste opgaven die er op de Heuvelrug spelen.

De Utrechtse Heuvelrug, een stuwwal uit het pleistoceen, ligt in het midden van Nederland omsloten door het rivierengebied, de Gelderse vallei, de veenpolders van laag Nederland en het Markermeer. De Heuvelrug kent een lange geschiedenis van bewoning en ontginning. Nederland was millennia geleden een veel beboster land dan nu, maar de Heuvelrug en omliggende gebieden zijn in de loop van de middeleeuwen ontbost tot weiland, esdorpen en uitgestrekte heidegebieden. Enkel de landgoederen en buitenplaatsen hadden bebost gebied. Herbebossing vond plaats aan eind van de 19e eeuw, waarbij een monocultuur van grote percelen naaldbos werd aangeplant op de hoge zandgronden. Vandaag de dag is de Utrechtse Heuvelrug een populair recreatiegebied én een belangrijk natuurgebied. Door deze en historische ontwikkelingen liggen er wel grote opgaven in het gebied.

De opgaven van de Heuvelrug komen samen in- én komen voort uit een te grote druk op een te klein bosgebied. De druk van recreanten vanuit omliggende steden is te groot op het kleine gebied en de biodiversiteit lijdt onder het dichte padennetwerk en de monocultuur aan naaldbos. Het laatste zorgt er ook nog eens voor dat er te veel regenwater verdampt, wat samen met de drainering van de voet van de heuvelrug zorgt voor een te klein bosgebied om het systeem van rug en randen te voorzien. De oplossingen voor de beperkingen in het systeem liggen zowel in het systeem vergroten als in het systeem verbeteren. Nieuw bos, zowel op de toppen, flanken en voet van de Heuvelrug, kan op verschillende manieren bijdragen aan de opgaven. Zo kunnen bossen in de nattere randen water vasthouden en op nieuwe manieren producten leveren. Een verdikte Heuvelrug kan zorgen voor spreiding en zonering van recreanten en een grotere verscheidenheid aan habitats voor flora en fauna creëren.

Het vergroten van het bosareaal van de Utrechtse Heuvelrug gaat gepaard met een viertal ruimtelijke principes. Het eerste betreft het zien van de Heuvelrug als een systeem, inclusief rug, flanken en randen. Een goed begrip van natuurlijke processen (bv. grondwaterstromen) en de menselijke invloed daarop (bv. landbouw en verstedelijking). Het tweede principe tekent het belang van de verschillende onderdelen en gebieden in het systeem. Zo groot als de variatie is in de verschillende gebieden, zo groot is de variatie aan bostypes dat zich naar deze gebieden moet kleuren. Het derde principe is het uitbreiden van het bosareaal vanuit het bestaande bos op de Heuvelrug. Het vierde principe betreft het beter zoneren van de Heuvelrug. De randen bieden ruimte aan de reuring van recreatie en productie, de Heuvelrug zelf biedt rust aan de natuur. Het bosareaal op de Heuvelrug uitbreiden betekent een omslag van het bosgebied enkel op arme, droge zandgronden op de Utrechtse Heuvelrug, naar een diversiteit van condities van het Utrechts Heuvelland. Zo kan er een lappendeken ontstaan van nieuwe bossoorten die elk productief zijn naar hun lokale context.

Om de diversiteit aan nieuwe bostypes te onderzoeken worden er zes nieuwe bostypes geïntroduceerd. Bomen en bos zijn veelzijdig in de manieren waarop zij producten leveren, het landschap structureren en veranderen en de biodiversiteit vergroten wat soms ook gepaard gaat met het juist strategisch weglaten of weghalen van bos.

Hakhoutlandgoederen bij Langbroek.
Bossen hebben van oudsher mensen voorzien in allerhande producten; voedsel, gebruiksvoorwerpen, bouwmateriaal, brandstof. Het is één van de redenen waarom vanaf de 9e eeuw de ontbossing in Nederland is toegenomen, tot het bijna geen bos meer had. Bosweides, boomgaarden, houtwallen en andere kleinschalige landbouwbossen zijn ook met de ruilverkaveling verdwenen. Tussen de landgoederen aan de Langbroekerwetering werd er lange tijd gebruik gemaakt van hakhoutbossen als materiaal voor gereedschappen. Met de terugkerende belangstelling voor vakmanschap en ambacht kunnen de historische essenhakhoutbossen bij Langbroek hierop uitbreiden. Door nieuwe ontwikkelassen van hakhoutbos te combineren met kleinschalig wonen en natuur, blijft het historische karakter bewaard door een hedendaagse toepassing.

Veeteeltbossen in de Gelderse Vallei.
In de Gelderse Vallei, een gebied dat kampt met de gevolgen van intensieve veehouderij, kan er gebruik gemaakt worden van voedselbossen en bosweides in gemengde bedrijven. In plaats van een monotone output van producten met de nadruk op kwantiteit, kunnen boerenbedrijven juist via kringlopen een grote verscheidenheid van duurzame producten leveren.  De producten uit deze bijzondere veeteeltbedrijven zullen dan ook kwalitatief beter zijn waarmee het gebied zichzelf op de kaart kan zetten.

Stadsbossen die koelen en filteren.
De verstedelijking betekent zowel druk op het stedelijke landschap als het landschap vlak daarbuiten. In de stad kunnen niet alleen nieuwe bomen, maar juist ook nieuwe bossen een bijdrage leveren aan een koeler stadsklimaat, meer natuur in de stad, een schonere lucht en een gezondere leefomgeving in het algemeen. Op oude, stenige bedrijventerreinen kan onderzocht worden om ruimte te bieden aan bos én functiemenging, zoals wonen.

Laanstructuren door en naar het bos.
​De groei van Utrecht, Amersfoort en de dorpen langs de Heuvelrug betekent ook dat men vlakbij wil recreëren. De aanleg van een goede infrastructuur daarvoor, kan gecombineerd worden met bosbouw dat een breed aanbod aan recreatietypes heeft, maar zich ook voegt naar de historische landschapsstructuren van lanen en landgoederen vlakbij bijvoorbeeld Utrecht. Door recreanten hier de ruimte te geven, gunnen we de natuur op de Heuvelrug zelf meer rust.

De opgave voor nieuw bos in Nederland is geen makkelijke waarbij er zoveel druk op de ruimte staat. Bos is echter geen eenzijdig landgebruik, zoals deze studie laat zien. Er is dan ook steeds meer aandacht voor nature-based solutions waarbij bos een centrale rol speelt, en daarmee van dienst kan zijn in de verduurzaming van meerdere soorten landgebruik en natuurlijke systemen.

De huidige praktijk van bosbouw, het zoeken naar percelen voor nieuw bos, is traag, bestuurlijk ingewikkeld en duur. Wanneer we bossen waarderen voor hun symbiotische bijdrage in veel andere soorten landgebruik, kunnen we veel meer bos realiseren door meer bomen te integreren in steden, landbouwgebieden en recreatiegebieden. De diverse landschappen aan de voet van de heuvelrug kan op deze manier zelfs misschien 23.000 extra hectare bos bij komen, wat neerkomt op een verdubbeling van het huidige bosgebied op de Heuvelrug.

Een gezonder watersysteem.
Door de monoculturen van naaldbos op de toppen en flanken naar gemengd loofbos en heide om tevoren kan er meer water infiltreren. Samen met natte broekbossen aan de voet van de heuvelrug kan dit nieuwe bos de drinkwatervoorraad waarborgen. Dat is niet alleen belangrijk voor het waarborgen van het beschikbare water voor mensen, maar ook voor de natuur rondom de heuvelrug.

Meer ruimte voor rust én reuring.
Een grotere oppervlakte bos kan in combinatie met goede zonering een betere verdeling bieden tussen rust voor flora en fauna en reuring voor recreanten. Een nieuw ontwikkelde ‘schil’ van bos dichtbij steden biedt mogelijkheden voor de stedeling om dichterbij het bos te zijn. Bovendien zijn er bij nieuw bos mogelijkheden om de opzet en functie beter aan te laten sluiten bij de wensen van recreanten.

Direct genoeg hout voor 30.000 woningen.
Door het bos om te vormen ten behoeve van een gezonder systeem, komt er in één keer een grote hoeveelheid hout vrij waarmee minstens 30.000 woningen gerealiseerd kunnen worden. In de transitie naar nieuw bos kan in de daaropvolgende jaren middels duurzaam bosbeheer ook genoeg hout vrijkomen voor de bouwopgaves van Utrecht, Amersfoort en de dorpen rondom de Heuvelrug.

Bos dat produceert.
Naast hout kan bos ook voedsel produceren. Dat kan direct, via fruit en notenbomen, maar bos kan ook indirect een bijdrage leveren aan de productie van vlees en zuivel. Bosweides, houtwallen en broekbossen kunnen een uitkomst bieden voor de verduurzaming van intensieve veeteelt, naast dat ze zorgen voor een aantrekkelijker landschap met grotere biodiversiteit

Verbindingen voor mens en dier.
Grotere leefgebieden met minder verstoring worden aan elkaar gekoppeld om een verwilderde serie Heuveltoppen te creëren. Via de schil van bos rondom de kern zijn er mogelijkheden voor ecologische verbindingen met omliggende natuurgebieden, zoals de Veluwe, Oostvaardersplassen en het rivierenlandschap. Maar het bos komt ook de stad in en vergroot zo de biodiversiteit in de stad.

Utrecht, in opdracht van Nationaal park Utrechtse Heuvelrug, gemeente Amersfoort en Provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit provincie Utrecht Paul Roncken, ontwerpend onderzoek, nieuwe natuur, natuurontwikkeling, Flux landscape architecture, 2021